Symmetrie als narratief instrument.

Naast de vierde entry in het pandemie-verhaal, was De Lijn #04 ook een groot stijlexperiment. De sequentie op de eerste twaalf pagina’s zijn namelijk symmetrisch aan elkaar. Misschien had je het al door tijdens het lezen, misschien ook niet. Hoe dan ook leek het me leuk hier even een (vrij uitgebreide, sorry) beschrijving te geven van de symmetrie en hoe die werkt.
In dit artikel lees je:

• Waar het idee vandaan kwam.
• Waarom symmetrie thematisch bij dit issue past.
• Door welke comic(s) ik me liet inspireren.
• Analyses van alle twaalf de pagina’s en hun symmetrie score (ik weet dat je daarop zat te wachten!).
• De rol die kleur hierbij speelt.
• Kritiek op deze manier van strips maken (geen zorgen die is er).

Dus pak je spullen, we vertrekken op een epische reis naar het land van panel compositie, gespiegelde karakters, kleuren en houdingen. Kortom, symmetrie als narratief instrument!

Het idee

Als stripmaker zoek ik altijd naar manieren om te experimenteren met het medium. Vaak gebeurt dat zonder dat ik het wil: het broeit en borrelt in mijn onderbewustzijn. En dan opeens komt het naar buiten. Een tijd lang heb ik zelfs een hele website bijgehouden met ‘comicsperiments’ waarin ik de mogelijkheden van het stripverhaal verken (hij staat gewoon nog online hoor, kun je hier bekijken).

En toen ik issue vier van De Lijn aan het plotten was, kreeg ik opeens een waanzinnig (goed?) idee! Het was iets waarvan ik dacht dat het het verhaal zou versterken en mezelf als stripmaker (flink) zou uitdagen. Dus ik was enthousiast en stortte me er halsoverkop in.
Nu leert de ervaring mij inmiddels dat experimenten als deze vrijwel altijd onopgemerkt aan de lezer voorbijgaan. Als een soort goocheltruc zonder de laatste acte (Prestige, anyone?).
Daarom lijkt het me goed om hier alles even uit te leggen.
Dus als je tijdens de eerste twaalf pagina’s van De Lijn #04 zat te denken wat je in vredesnaam aan het ondergaan was, geen zorgen. Alles wordt duidelijk!

SPOILERS!
Belangrijk om te zeggen dat dit gaat over issue #04. Dus dat ik er vanuit ga dat je dat eh, hebt gelezen. Zo nee, dan raadt ik je aan dat eerst te doen (je kunt ‘m nog bestellen in de shop). Gewoon een kleine waarschuwing vooraf, maar hey, verder moet je het zelf weten natuurlijk.

Symmetrie in Pagina 01 t/m 12

Hoewel het issue bestaat uit 44 pagina’s (veel!) besloot ik om de eerste 12 pagina’s als hun eigen sequentie te behandelen. Het is eigenlijk het hele deel van het issue waar De Lijn in actie is in de kapperszaak. Ofwel, de kappers-sequentie (zoals ik weet dat jij hem noemt).
Die twaalf pagina’s kun je dus eigenlijk zien als een op zichzelf staand verhaal-in-het-verhaal.

Symmetrie als thematische ondersteuning

De belangrijkste vraag bij zo’n experimentele pagina-opzet is: Hoe maak je die dienend aan het verhaal? Het is nog zo gaaf om waanzinnige pagina composities of half uitgeknipte panels te tonen, als het niet bijdraagt aan het verhaal, dan is het tja, een beetje zoals die solo van Prince tijdens het tribute concert voor George Harrison: pure eigengeilerij. Nou ben ik daar niet altijd vies van. En ik kan echt eindeloos naar gitaarsolo’s luisteren, maar ik geloof wel dat vorm pas echt binnenkomt als die de inhoud dient.
Daarom keek ik eerst eens naar het punt waarop De Lijn zich bevindt op dit moment in het verhaal.

Een van de belangrijkste thema’s van de Pandemie verhaallijn is ‘machteloosheid’.
Uiteindelijk hebben we maar bar weinig invloed op de omstandigheden die ons leven vormgeven. We doen ons best met planningen, doelen en de verhalen die we onszelf vertellen het gevoel cultiveren dat we controle hebben, terwijl die er eigenlijk natuurlijk helemaal niet is. In het leven van De Lijn/Thijs is dit tot in het extreme doorgevoerd, hij is er van overtuigd dat je met de juiste mindset (‘gas erop en gaan’) en technieken (planningsborden en takenlijstjes) zelfs zoiets chaotisch als een wereldwijde pandemie te controleren valt.

Dit komt al eerder naar voren in het verhaal (oa in de opgeningsmonoloog van issue 03 over entropie), maar in issue 04 wilde ik echt het punt maken dat hij er steeds meer achter komt dat zijn handelingen misschien niet zo veel resultaat hebben als hij eigenlijk zou willen.
Je zou kunnen zeggen dat hij probeert met al zijn kracht en vaardigheden de wereld om hem heen te veranderen, maar dat deze ondanks alles onveranderd blijft.
En laat dat nou net de definitie zijn van symmetrie.
Een soort van…

Symmetrie en natuurkunde

Ik dacht dat ik voor de openingsmonoloog van issue 03 (Entropie) redelijk diep het konijnenhol van de natuurkunde in was gedoken, maar toen ik aan issue 04 begon bleek er een heel tunnelstelsel te zijn waar je dagen in door kunt brengen. Kijk, ik dacht dat symmetrie gewoon zoiets was als wat je leert op de kleuterschool. Je vouwt een blaadje, knipt een halve vlinder uit en als je het dan weer uitvouwt zijn beide zijden symmetrisch! Hetzelfde. Maar gespiegeld. Maar verder toch hetzelfde. Ofzoiets.
En in mijn autodidactentekenpad had ik natuurlijk veel gelezen over symmetrie en symmetrische vormen (eigenlijk vooral dat het saai is en dat je het ten alle tijde moet vermijden). En ik kende natuurlijk de geweldige Watchmen aflevering vijf: Fearfull Symmetry, waar eigenlijk deze kapperszaaksequentie op is geïnspireerd.
Maar toen ging ik dus Googlen…
En blijkt het begrip symmetrie in de wis- en natuurkunde ook een heel ding te zijn. Voor je het weet ben je aan het lezen over Lorentz Symmetrie, groepentheorie en twijfel je aan het feit of ons universum überhaupt wel echt bestaat en we niet allemaal in een simulatie leven.
Dat zal ik je allemaal besparen.
Het belangrijkste is de natuurkundige definitie van symmetrie:
In physics, a symmetry of a physical system is a physical or mathematical feature of the system (observed or intrinsic) that is preserved or remains unchanged under some transformation.
Lees dat nog maar en keer.
Dus een eigenschap van het systeem dat onveranderd blijft onder bepaalde transformatie.
Kijk, daar heb ik m’n haakje!
De hele strijd van De Lijn gaat namelijk over zijn gevecht met deze pandemie en hoe hij zijn intentie en inspanning gewoon probeert te verdubbelen om hier ‘doorheen’ te werken. Zonder resultaat. Omdat de wereld weerbarstiger is dan dat. Omdat ze… onveranderd blijft.

Dus hoewel de hele interventie in de kapperszaak ontzettend veel moeite en strijd kost – en het misschien zelfs lijkt alsof het grote impact heeft – haalt het uiteindelijk allemaal niks uit. De boxersbaas zal binnen no-time weer op vrije voeten zijn. Misdaad zal opnieuw terugkeren. Het systeem is onveranderd gebleven ondanks de poging van De Lijn om het te transformeren.

Het idee dat ik deze thematiek kon aansnijden met behulp van een symmetrische pagina layout, gaf me het laatste zetje om dit ook echt door te zetten.
Goed, een symmetrische sequentie dus.
Hoe doe je zoiets?

Symmetrie in eerdere comics

De eerste stap bij een experiment is altijd om te kijken hoe de meesters vóór jou het hebben uitgevoerd. Dit is een soort van research fase waarin ik aan de ene kant op zoek ben naar inspiratie en aan de andere kant doodsbang ben dat iemand al lang heeft gedaan wat ik net achter mijn schrijftafeltje heb zitten bedenken.
In het geval van een symmetrische strip wist ik dat dit al eens was gedaan op een manier die ik nooit zou kunnen evenaren, namelijk in issue vijf van Watchmen, passend getiteld ‘Fearful Symmetry’. De deal daarmee is dat het hele issue symmetrisch is opgebouwd, kleuren en frames spiegelen zich richting het midden van de pagina. Dus de frames op pagina 01 spiegelen die van (de laatste) pagina 28, pagina 02 die van pagina 27 en zo verder tot het midden. De belangrijkste manier waarop Gibons en Moore dat doen is door middel van bijvoorbeeld de setting, of de kleuren of de karakters die in het frame te zien zijn.

Voor een uitgebreide analyse van dit issue, is het zeker de moeite om dit artikel van Pedro V. Ribeiro over Fearful Symmetry te bekijken, hij laat heel goed zien hoe Dave Gibbons dit op meesterlijke wijze deed. Zonder dat het verhaal er onder te lijden had.

Toen ik de eerste keer las over Fearful Symmetry rende ik letterlijk naar mijn Watchmen paperback om de pagina’s te vergelijken. Zo’n spiegeling in strips was precies het soort experimenten waar ik dol op ben. Ik had Watchmen al redelijk hoog zitten natuurlijk, maar dit, dit was wel echt next level! Hoe kon het dat me dit nooit was opgevallen?!
Bladerend door het issue zag ik al vrij snel waarom.
Omdat het zo f*cking subtiel gebeurt!
Sommige spiegelingen zijn, tja in mijn ogen dan, niet echt spiegelingen.
Zonder hier al te diep op in te gaan (er zijn gewoon al te veel Watchmen analyses geschreven en ik heb nog meer te doen) zie je dat sommige panels die zouden moeten spiegelen, dat alleen maar doen op basis van kleur, zoals het vierde panel van pagina 1 en het zesde van pagina 28:

Als ik de twee panels naast elkaar houdt, zie ik de overeenkomst wel, maar zoals ik zei, ik vind het eigenlijk te subtiel. Een lezer moet dit eigenlijk verteld krijgen en zou dit heel moeilijk zelf ontdekken. Wat ook niet helpt, is dat het hele issue die strakke 3×3 grid wordt gebruikt, dus dat de pagina layout eigenlijk per definitie overal spiegelt. Dit wordt hier en daar wel benut (de spread in het midden), maar zelfs daar zijn het – in mijn ogen – maar kleine haakjes die de lezer moeten vertellen dat we hier naar een geniale pagina compositie aan het kijken zijn.
Begrijp me niet verkeerd, ik denk dat Moore en Gibbons het precies hebben uitgevoerd zoals ze wilden. En hun vakmanschap in dit issue staat buiten kijf. Volgens sommigen is dit issue van Watchmen, terwijl nog niet eens halverwege de run, het beste en eigenlijk het hoogtepunt van de serie (en Alan Moore in het algemeen).

Maar dit is precies wat ik bedoel met de ‘onderzoeksfase’. Door dit te lezen en te zien, wordt me duidelijk dat ik iets anders voor ogen heb. Dat ik misschien hetzelfde uitgangspunt heb, maar dat op mijn eigen manier wil invullen. Dus na het uitgebreid lezen van natuurkundige essays en issue 05 van Watchmen kwam ik op de volgende uitgangspunten voor issue 04 van De Lijn:

• De eerste twaalf pagina’s zijn een op zichzelf staande sequentie.
• De pagina’s spiegelen vanuit het midden/zijn symmetrisch
• Die symmetrie vertaalt zich in pagina layout, kleur en houdingen.

Nu had ik al eerder gekke dingen gedaan met strips die een bepaald metrum moeten volgen, zoals mijn strip For No One waarbij ik een Beatles lied als uitgangspunt nam om de verschillende panel beats aan op te hangen, maar dit ging een tandje dieper. Hierbinnen wilde ik ook echt een lopend verhaal vertellen. Met duidelijk een kop en een staart.
Dus na twee dagen uit het raam te hebben gestaard, besloot ik te doen wat over het algemeen het beste werkt:
Gewoon maar beginnen met schetsen.

Symmetrie in thumbnails

Hoewel het script natuurlijk altijd leidend is, had ik dat voor deze pagina’s redelijk losjes gelaten. Omdat het aantal panels zou afhangen van de layout, wilde ik wachten met tekst schrijven totdat ik dat duidelijk had.
De eerste pagina wilde ik de gebruikelijk 3×4 grid gebruiken die we de hele tijd al gebruiken voor de ‘vroeger’ tijdlijn. Gewoon om de ‘scene te setten’.
Maar toen bedacht ik me dat dit, naast dat het een heel gespiegelde sequentie zou worden, ook een toffe kans is om met de individuele pagina’s en hun leesvolgorde te spelen (zie verderop). Dus zo werden de verschillende pagina’s steeds vreemdere variaties op de 3×4 grid:

Al vrij snel had ik het beeld in mijn hoofd van de centrale spread waar De Lijn en de Boxersneus tegenover elkaar boven de panels zweven. Hun houdingen symmetrisch aan elkaar.
En dan was het dus zaak om de panel-layout achterstevoren weer terug te voeren naar pagina 12 toe. Uiteindelijk lukte het de layouts te spiegelen, dus pagina 01 heeft de layout van 12, maar dan gespiegeld. Pagina 02 die van 11, etc.
Nou, dat viel nog mee, dit zijn gewoon wat vakjes, no problem.
Nu moeten we die alleen nog gaan invullen.

Creativiteit gedijt bij beperking

Het enige dat ik wist toen ik aan deze scene begon was dat het een “epische vechtscène in een kapperszaak” moest zijn. Dus nu was het de taak om dat in deze onmogelijke panel grids te proberen te stoppen. Dat is waar een van de belangrijkste drijfveren van creativiteit om de hoek komt kijken:
Beperkingen!
Ja natuurlijk is het gaaf als je alles mag tekenen wat je wil en daar zo lang mogelijk de tijd voor mag nemen, maar je creatieve oplossingsvermogen werkt pas op volle toeren als juist niet alles mogelijk is. Als je een sequentie moet vertellen met alleen close-ups, of in een zigzaggende pagina layout. Ik geloof dat de beperkingen en belemmeringen die op ons pad komen (in strips, maar ook in ons dagelijks leven) juist de voedingsbodem vormen voor creativiteit. Als je probeert daarbinnen te werken, zie je opeens dat er werk uit je handen komt waarvan je niet wist dat je het in je had.
De meest bekende vorm van zelf-beperking is natuurlijk ‘de deadline’. Dat is eigenlijk niets anders dan het opleggen van een beperkte hoeveelheid tijd om een bepaalde taak uit te voeren. Als je die niet stelt, is het ook niet nodig om tot (creatieve) oplossingen te komen om dit doel te behalen, dus waarom zou je het dan überhaupt proberen? Dus hoewel je hem vaak verloekt, zou je de deadline eigenlijk dankbaar moeten zijn!

Tijdens de schetsfase met deze thumbnails kwamen een aantal van mijn meest favoriete ideeën naar boven. Alleen maar omdat ik moest zoeken naar manieren om het verhaal te laten doorlopen binnen deze vreemde layout. Dit zijn de belangrijkste:

• Pagina 01 (en 12) is de enige pagina met 12 panels. Dat is precies het aantal pagina’s dat deze sequentie beslaat (omg!). Kunnen we misschien ieder panel op pagina 01 linken aan de corresponderende pagina met een voorwerp?
• Pagina 02 (en 11) heeft een open ‘blok’ in het midden, kunnen we dat een downward-shot van de kapperszaak laten zijn?
• De spread van pagina 06 en 07 kan misschien helemaal doorlopen achter de karakters langs, waardoor zelfs de tekstballonnen onleesbaar worden.
• Kunnen we van dat langwerpige panel op pagina 04 (en 09) een gang maken die we van bovenaf zien?

Dit soort ideeën waren nooit bij me opgekomen als ik gewoon het script als een doorlopend verhaal had geschreven.

Symmetrie toepassen

Nu werd het lastig.
Ja, gaaf om een soort gang te tekenen op pagina 04, maar shit, dan moet die dus ook op pagina 09 te zien zijn. Is het dan dezelfde gang? En wat doen we met de verschillende houdingen van de karakters? Spiegelen we die ook helemaal? Dat kan eigenlijk voor het verhaal niet (ik krijg meer begrip voor de worsteling die Gibbons moet hebben doorgemaakt), want we zijn op een heel andere locatie.
Uiteindelijk sloot ik voor sommige pagina’s een compromis en hield ik me voor andere pagina’s strakker aan de symmetrie. Hieronder zal ik per pagina laten zien hoe de spiegeling werkt en welke keuzes ik heb gemaakt.

Pagina 01 vs 12: setting the scene

De eerste pagina van het verhaal presenteert de 3×4 grid, die we inmiddels kennen van de vorige issues. In ieder panel van deze pagina wordt verwezen naar de pagina van de kappers-sequentie door middel van onderwerp en kleur.

• Panel 01: Verwijst naar pagina 01, de overzichtspagina. We zien een soort kladblok waarop bedragen zijn ingevuld als een soort amateuristisch kasboek. Als je goed kijkt zie je dat hier twaalf vierkantjes (panels) op staan met daarin bedragen die corresonderen met het aantal panels dat op die specifieke pagina gebruikt wordt. In het eerste vakje staat bijvoorbeeld “1.200”, omdat de eerste pagina 12 panels heeft. In het derde vakje “800” omdat die pagina 8 panels heeft. En zo verder. Zo bevat dit eerste panel dus eigenlijk een samenvatting van de eerste pagina, maar daarmee ook een samenvatting van heel de sequentie. Eigenlijk heb je met het eerste panel dus gewoon al de hele sequentie gelezen, dus kun je door naar pagina 13. Je komt niet langs af en ontvangt geen E 1.200,-
  Kleur: wit-grijs, komt verder niet terug.
• Panel 02: We zien de deur van de kapperszaak. De plek waar de scène van pagina 02 zich afspeelt.
  Kleur: Paarsblauw
• Panel 03: Close up van De Boksersneus, die op pagina 03 ontsnapt en symbool staat voor alle vechtersbazen die onze held te grazen proberen te nemen.
  Kleur: Rood
• Panel 04: De deur die naar de gang leidt waar de vechtscene op pagina 04 plaatsvindt.
  Kleur: Groen.
• Panel 05: Een vallende bak met scharen en kammen, verwijst naar het vallen dat De Lijn samen met een vechtersbaas doet op pagina 05.
  Kleur: Blauw.
• Panel 06: Close van de spiegel waar De Boxersneus voor zit. Het is een verwijzing naar het feit dat pagina 06, samen met 07, de spiegeling van de sequentie vormt.
  Kleur: Paars.
• Panel 07: Ook hier een spiegel, maar dan een waar we De Lijn in zien. Ook een verwijzing naar het feit dat de symmetrie van de sequentie zich ontvouwt vanaf pagina 06/07.
  Kleur: Paars als 06.
• Panel 08: Hier zien we een decoratieve ladder tegen een muur staan. Uiteraard een verwijzing naar de trap war De Lijn en Boksersneus tegenop klimmen op pagina 08.
  Kleur: Blauw als 05.
• Panel 09: Een bezem en prullebak in de hoek van de kapperszaak. Ze verwijzen naar het vuilnis dat in de steeg ligt waar pagina 09 zich afspeelt.
  Kleur: Groen als 04.
• Panel 10: Close van De Lijn. Daarmee spiegelt het panel 03 van deze pagina, maar natuurlijk is het vooral een verwijzing naar pagina 10 waar De Lijn eindelijk de overhand krijgt op De Boksersneus.
  Kleur: Rood als 03.
• Panel 11: Hier zien we een close up van het lichtkoord in de kapperszaak (ook al te zien in panel 08 van deze pagina). Een verwijzing naar het touw waarmee De Boxersneus vastgebonden zit aan zijn stoel op pagina 11.
  Kleur: Grijsblauw als 02.
• Panel 12: De gebroken ruit waardoor De Lijn binnenkwam. Het symboliseert de gebrokenheid waarmee het gevecht begint, maar ook eindigt. Als de mislukte poging van De Lijn het systeem te transformeren (omdat het symmetrisch is, snap je). Tevens is het corresponderende panel hieraan (panel 09 op pagina 12) de plek waar we een mysterieus figuur zien waarvan we niet weten wie het is, maar wie De Lijn duidelijk herkent.
  Kleur: wit-grijs als 01.

Mijn god, en dat was pas pagina 01! Het is logisch dat die overvol met verwijzingen is, omdat hij dus, ehm, verwijst naar de hele sequentie. Maar ik weet niet, misschien is het wel een beetje too much. Tijdens het maken is dit wel een heerlijke puzzel waarvan het super voldaan voelt als de stukjes langzaam in elkaar blijken te passen.

Als je nu doorbladert naar pagina 12 zul je zien dat de onderwerpen in ieder panel inderdaad corresponderen met hun tegenhanger op pagina 01. De voordeur van de kapperszaak, van binnenuit gezien, de omgevallen scharenbak, de …spiegels. De belangrijkste consessie die ik deed, is dat de deur in panel 06 nu de buitendeur is, terwijl de deur in panel 01, pagina 04 de gangdeur is. Maar hey, is de spiegeling van een binnendeur niet een buitendeur?

Symmetrie score: 9

Pagina 02 vs 11: Cirkelgang

Geconfronteerd met de panel layout die uit mijn thumbnail-sessie kwam zat ik met een probleem: Wat is hier in hemelsnaam de lees-richting? We zijn gewend van links naar rechts te lezen op iedere pagina en dan door te gaan naar de volgende regel. En dat gaat haast ongemerkt als de panels niet ‘blokkeren’. Voor een uitgebreide beschrijving daarvan de comic intellectueel Neil Cohn (gelieerd aan de Universiteit Tilburg) lees dit artikel even. Het komt er op neer dat een lezersoog niet goed weet waar het heen moet na een panel dat verticaal blokkeert:

Toen herinnerde me ik weer die briljante Moon Knight pagina uit issue negen (door Doug Moench en Bill Sienkiewicz) waarin ze de volgorde rondom het middelste panel laten gaan. Zou zoiets hier ook mogelijk zijn?
Ook hierbij liet ik me weer leiden door de beperkingen van zo’n opgave. In het midden hebben we een downward shot van de kapperszaak, maar eigenlijk bewegen eerst de panels daar omheen. Hierbij zijn de tekstballonnen een onmisbaar hulpmiddel, omdat je ze kunt gebruiken de lezer als het ware naar het volgende panel te trekken (allemaal met veel dank aan de tips van meesterletteraar Todd Klein).

Vooral onderin wordt het hele gebeuren een beetje tegen-natuurlijk omdat we van links naar rechts en uiteindelijk van beneden naar boven moeten lezen. Daarom heb ik in het tekenwerk letterlijk twee pijlen getekend die het oog van de lezer zouden moeten helpen.

Een soortgelijk trucje oefende ik al eerder met een (niet Lijn-gelieerde) strip over mijn bezoek aan Christopher Nolans minste film, Tenet:

Op pagina 11 herhalen we hetzelfde kunstje. Later bedacht ik me dat ik eigenlijk dan ook hier de leesrichting had moeten spiegelen (direct naar beneden en linksom rond het middelste panel heen), dus dat is een gemiste kans.
Wel is het aardig gelukt om de figuren mooi te laten spiegelen. De Lijn is in sommige frames (panel 4, panel 7) het spiegelbeeld van De Boksersneus en staat dus in dezelfde houdingen.

Een ander dilemma was de kapperszaak zelf. Ik kon natuurlijk niet het interieur daadwerkelijk spiegelen, omdat dat niet zou kloppen met hoe geografie en architectuur werkt (er zijn grenzen). Maar dezelfde setting als op pagina 02 alleen dan met alle vechtersbazen uitgeschakeld verspreid over de vloer vind ik ook wel lekker.

Symmetrie score: 8

Pagina 03 vs 10: Vechtersbazen

Deze scene moet in eerste instantie de overmacht en talloze leden van deze vecht-club laten zien. Zo’n overvloed aan vuisten, armen, ellebogen en gezichten vind ik heerlijk om te tekenen en dit is natuurlijk de scène die ook de cover van dit issue inspireerde. Leestechnisch hebben we ook hier weer een aantal uitdagingen, omdat we over de pagina zigzaggen van links naar rechts naar links naar rechts en eindigen in rechts naar links richting. Hier werkt dit iets natuurlijker dan op de vorige pagina volgens mij, omdat ik (naast de tekstballonnen) het figuur van De Lijn hier echt gebruik om de lezer mee te nemen. In panel 03 spuit het bloed uit zijn mond/neus richting het volgende panel, in panel 05 kijkt hij richting panel 06 en in panel 07 helpt hij ons letterlijk een hand door de leesrichting op te wijzen.

Dit is wat strips maken zo gaaf en ingewikkeld maakt. Niet alleen moet je nadenken over de tekening binnen het panel, maar ook over hoe die samenhangt met de totale pagina-flow. Ieder gedeelte maakt onderdeel uit van een geheel. Dat kan in een geval als dit een echte puzzel zijn.

Op het spiegelbroertje van deze pagina, nummer 10 zien we de nasleep van het gevecht tussen De Lijn en De Boksersneus. Hier zit de spiegeling hem vooral in de panel layout en het feit dat op pagina 02 De Bokserneus in de middelste rij centraal staat, terwijl het hier De Lijn is. Een gemiste kans is dat allebei de figuren naar rechts georiënteerd zijn, terwijl De Lijn op pagina 10 natuurlijk eigenlijk naar links zou moeten kijken. Verder zie je hier het probleem van de spiegel beperking in volle glorie: ik moet het verhaal hier verder brengen en het is een scene die zich afspeelt na de scene op pagina 03, dus ik kan moeilijk al die vechtersbazen terughalen.

Wel wist mijn inkleurder JimmyG met een kleine truc de structuren van de achtergrond uit pagina 03 gespiegeld terug te laten komen in een paar panels. Als een soort spookbeelden van de eerdere vechtscene.

Symmetrie score: 6

Pagina 04 vs 09: Gangen

Al eerder had ik zitten mijmeren over de mogelijkheid om verschillende panels van de 3×4 grid aan elkaar te smelten. En ik ben al lange tijd fan van meesterstripmaker Frank Quitely die panel-borders soms gebruikt als de daadwerkelijk muren van constructies in het verhaal.

Toen kwam deze voorbij en leek het me heel logisch er een gang-scène van te maken. Natuurlijk ook als kleine hommage aan die epische vechtscène in seizoen één van Daredevil.
Hier is de leesrichting een minder groot probleem, omdat we met alleen maar interne monoloog te maken hebben. Dit was een heerlijke pagina om te tekenen en is waar strips voor gemaakt zijn, naar mijn idee.

Op pagina 09 vinden we de tegenhanger van deze pagina. De Boxersneus is ontsnapt via een trap en in een steeg terecht gekomen. Je ziet dat de pagina layout wederom die van 04 spiegelt. De panels linksboven hadden meer aandacht kunnen krijgen. Nu zien we daar noch inhoudelijk, noch qua houding weinig spiegeling.
Maar omdat deze pagina zo’n specifieke (vreemde) layout heeft geeft het de lezer hopelijk alsnog een gevoel van herkenning.

Symmetrie score: 7

Pagina 05 vs 08: Trappen

Ook hier een stuk trap in Quitely-stijl. Eigenlijk volgt deze pagina gewoon de 3×4 grid, maar door het kader rechts weg te laten ontstaat het gevoel van een ‘eindeloze’ val. Het is grappig om te kijken wat er gebeurt wanneer je de kaders terugbrengt in een pagina als deze. Werkt ‘ie dan minder goed? Hetzelfde? Of beter?
Ik denk dat er geen definitief antwoord is op die vraag. Zo’n pagina layout werkt ook heel intuïtief (in tegenstelling tot wat je zou denken zit ik dit van tevoren niet allemaal te intellectualiseren, dat komt meestal later). Ik denk dat het hier werkt om die kaders los te laten, omdat ze de gesloten geest van onze held representeren en zijn overtuigingen hier langzaam op losse schroeven begint te staan.

Op Pagina 08 zien we weer een trap, maar dan een omhoog.
En als je dacht dat lezers het moeilijk hadden op pagina 02, think again. Deze pagina leest namelijk van linksonder naar rechtsboven!
Met behulp van tekstballonnen en kijkrichting heb ik geprobeerd het zo goed mogelijk te cheffen, maar ik weet niet zeker of iemand deze pagina ook echt zo gelezen heeft de eerste keer haha (Jij wel? Laat het me weten in het commentaarveld hieronder!)

Zoiets als een omgekeerde leesrichting zou ik nog wel eens willen proberen als het niet ondertussen ook nog onderdeel is van een symmetrie experiment. Bijkomend voordeel is wel dat de leesrichting dus letterlijk die van pagina 05 spiegelt.
Helaas spiegelt de inhoud van de panels geen van die op pagina 05 echt mooi.

Symmetrie score: 7

Pagina 06 vs 07: De spread

Ohhhkay, hier hebben we dan al die tijd naartoe gewerkt.
De pagina spread op 06 en 07 moet de lezer wel het idee geven dat er hier iets aan de hand is.
Allereerst zien we de 3×4 grid doorlopen over de twee pagina’s, waardoor het eigenlijk een enorme 6×4 grid wordt. En geen zorgen, deze spiegelt in het midden als een malle.
De houdingen in de panels op de linkerpagina worden rechts gespiegeld door het andere figuur. Dus zien we op pagina 06, panel 01 De Boksersneus op de voorgrond en De Lijn op de achtergrond, dan zien we op pagina 07, panel 03 De Lijn op de voorgrond en De Boksersneus op de achtergrond. Zo spiegelen de twee rivalen elkaar.

Bijkomde gaafheid is dat ze dit ook in kleur doen (wederom met dank aan JimmyG), dus op de linkerpagina is De Lijn groen en De Boksersneus paars, op de rechterpagina is dat andersom.
Hier leek het me gaaf om de twee karakters groot over de panels heen te plaatsen. Ze onttrekken zich als het ware aan de hele grid tijdens dit gevecht. Er bestaan geen kaders meer in het heetst van de strijd, alleen het nu. Om dit punt te maken plaats ik de figuren niet alleen over het tekenwerk, maar ook over de captions en tekstballonnen. Om maar aan te geven dat zelfs voor al dit geklets en gedenk geen ruimte is in de ring. Zoals Mike Tyson al zei, “Everybody’s got a plan, until they’re punched in the face”.
Ik snap dat het voor sommige lezers wat frustrerend is de teksten niet te kunnen lezen die onder de figuren ligt.

Speciaal voor jullie nog even de hele dialoog:

De Lijn: Leuk optrekje hier.
L: Doet me denken aan m’n eigen huis.
Boksersneus: Kijk, kijk. Je bent taaier dan ik dacht Streep.
B: Welkom in onze bescheiden arena.
B: Iedereen die bij de club komt, sluiten we eerst dertig dagen op hier beneden.
Harde commando training.
B: Je hebt wel gemerkt dat mijn gasten taai zijn denk ik.
L: Ik heb ze taaier gezien.
B: Ha, je bent in ieder geval zelfverzekerd.
B: Wat denk je? Zin om te sparren, Streep?
L: Niets liever, Neus.
B: Daar ben ik blij om.
B: Hoop dat het tegen een stootje kan, dat pak van je.
L: Ik zou me meer zorgen maken over dat overhemd van je.
Lijn [Caption]: Okay, deze gast is goed.

L [Cap]: Ik geef hem een opening om te laten zien wat ‘ie in huis heeft.
L [Cap]: Langzaam ontstaat een beeld van zijn methodes.
L [Cap]: Kickboxen, Muay Thai, vleugje Krav Maga …
L [Cap]: … maar vooral erg veel straat.
L [Cap]: Okay genoeg analyse …
L [Cap]: … je weet waar zijn sterktes liggen …
L [Cap]: … dan is het nu tijd om zijn zwakte te vinden!

Deze pagina is het soort dat ik voor ogen had om het ‘omslagpunt’ duidelijk te maken. De lezer ziet, als het goed is, de figuren in de panels in gespiegelde houding en de twee grote figuren op de voorgrond die elkaars houding ook spiegelen, maken het af. Zeker omdat de pagina’s zich letterlijk naast elkaar bevinden, is het moeilijker te missen.

Symmetrie score: 9,5

Kleuren

Een beschrijving van dit bizarre symmetrie experiment zou niet compleet zijn zonder het te hebben over de kleuren. Net als de eerste drie issues, is ook nummer vier ingekleurd door JimmyG, en man die heeft het niet makkelijk gehad!
Het koste een lange call om uit te leggen wat ik nou precies bedoelde, en vooral dat ik de kleuren dus ook gespiegeld wilde hebben. Maar hij is een pro, dus toen uiteindelijk het kwartje viel, kwam hij met een aantal te gekke voorstellen. Een van de belangrijkste dingen waar we het over eens moesten worden was de kleur van De Lijn. Zijn pak heeft natuurlijk de kenmerkend rode streep, alleen omdat we iedere pagina erg monochroom wilde opbouwen, bleef hij er steeds te veel uitspringen. Uiteindelijk besloten we hem juist te laten verdrinken in de kleurenschema’s van de pagina’s. Dus als dat op pagina vier groen is, worden zijn lijnen groen. Op pagina vijf blauw en zo verder. Het is een tof effect dat het kleurenschema zoals we het op pagina 01 hebben vastgelegd, duidelijk uit laat springen.
Jimmy, bedankt voor het meegaan in mijn weirde hersenspinsels, je bent een baas!

Maar werkt het ook?

Dan de belangrijkste vraag: was al dit gedoe met symmetrie de moeite waard?
En dan heb ik het niet over jouw moeite om dit artikel te lezen (als je het tot hier hebt gehaald, wow), maar over al dit denkwerk om een spiegel-strip te maken.
Het is eigenlijk onmogelijk antwoord te geven op deze vraag. Maar we kunnen wel twee kanten belichten.
Mijn enthousiasme voor het stripverhaal en wat sommigen ‘sequential art’ noemen, is aangewakkerd door die stripgrootheid die in z’n eentje het medium drie keer opnieuw heeft uitgevonden. De eerste keer als episodische superheldenstrip met intellectuele onderlaag, de tweede keer als de strip als educatief medium en tot slot het eigenhandig uitvinden van het concept ‘Graphic Novel. Ik heb het natuurlijk over Will Eisner.
Natuurlijk teken ik al sinds ik vier jaar ben en had ik toen nog nooit van The Spirit of A Contract With God gehoord, maar toen ik rond mijn 25e besloot een serieuze studie (en mijn vak) te maken van deze hele striptekenaars gekkigheid, was Eisner mijn belangrijkste leermeester (sorry Scott).
Niet persoonlijk, maar in de vorm van de drie lesboeken die hij schreef over Sequential Art:

• Comics and Sequential Art
• Graphic Storytelling and Visual Narrative
• Expressive Anatomy for Comics and Narrative

Deze boeken openden voor mij de deur naar een andere manier om over strips te denken. Over het belang van panel compositie. Het effect dat je beeld-keuze heeft op de lezer en nog veel meer dat wat mij betreft verplicht curriculum moet zijn voor iedere stripmaker (als ik collega’s tegenkom die deze boeken niet kennen of bestudeerd hebben vind ik dat toch altijd een beetje ongemakkelijk, alsof je met een schilder praat die nog nooit naar een Rembrandt heeft gekeken).
Een van de dingen waar Eisner berucht om is, zijn de experimentele pagina layouts die hij gebruikte. Zoals het interieur van een huis waarvan de kamers de panels zijn. Of de titel-letters ook de gebouwen waar een held overheen rent, de knipsels van een krantenartikel ook de skyline van een stad en nog meer van dat soort te gekke dingen.

Iets anders dat hij veel gebruikte in zijn latere werk was het zogenaamde ‘meta-panel’: Een totaalpagina waarbinnen op natuurlijke wijze de panels ontstonden, zonder harde randen.

Een tekenaar die deze technieken momenteel tot een ware kunst heeft verheven is JH Williams III, onder andere bekend van zijn werk aan Batwoman.

Hoewel ik in De Lijn issue 04 een erg rigide panel-structuur gebruik, kun je volgens mij wel zeggen dat ik probeer de panel en pagina compositie onderdeel te maken van het narratief. Met dit symmetrie experiment kun je wel zeggen dat ik schatplichtig ben aan Eisners manier van denken: Dat het altijd de moeite is om het experiment op te zoeken om jezelf uit te dagen (creativiteit gedijt bij beperking, zoals ik zei). Maar niet iedereen deelt die mening.

Waar ik kwijlend zit te kijken naar de pagina’s van Eisner en JH Williams III, zijn er talloze lezers die dit het equivalent vinden van die verdomde Prince solo waar ik het eerder over had. Eigengeilerij met als enige doel te laten zien hoe gaaf je wel niet bent dat je dit kon bedenken, tekenen en uitvoeren. En daarmee het verhaal dus ondergeschikt maken aan je eigen impulsen en overdreven uitsloverij.
Daar is iets voor te zeggen, ben ik bang. Als je jezelf verliest in gave stijl experimenten met symmetrie, plaats je jezelf haast automatisch tussen de lezer en het verhaal. Dat maakt het voor de lezer moeilijker om de verbinding met je karakters en het verhaal aan te gaan.
Ik had het hierover met Gerben Valkema (bekend van oa Elsje, diverse Suske en Wiske hommage albums en de winnaar van de Stripschapsprijs 2021) en hij zei het volgende:

“Al die Will Eisner achtige ingewikkelde composities zijn prachtig om te zien, maar werken op mij vooral als een enkele ingewikkelde illustratie in plaats van een sequentie plaatjes die je een verhaal vertellen. Het doet bij mij een beroep op mijn verstand en intellect in plaats van gevoel en fantasie. Maar dat is persoonlijk, natuurlijk.”

En daar raakt ‘ie wel de kern denk ik. Zodra iets (te veel) beroep doet op je verstand, is er uiteindelijk minder ruimte voor connectie op gevoel.

Het doet me denken aan de discussie over een popliedje dat met vier akkoorden al de juiste snaren (see what I did there) weet te raken, tegenover een jazzcompositie in drie verschillende maatsoorten met Schönbergiaanse harmonisaties.

De sweet spot zit ergens in het midden denk ik.
Zo’n creatieve beperking dwingt mij tot het zoeken van oplossingen die ik nooit had gezocht als ik gewoon alleen maar simpel het verhaal wilde vertellen, dus als maker is het heel bevredigend. Bovendien is het ook wat waard om de lezer hier en daar de kans te geven dieper in je werk te duiken. Maar aan de andere kant is het ook jouw taak als verhalenverteller om zo duidelijk mogelijk te communiceren.

Wat denk jij?

Wat denk jij van zo’n experiment met symmetrie? Is het te veel van het goede in een superheldenstrip? Had je niet minder van me verwacht? Was het je überhaupt opgevallen?
Laat het me weten in het commentaarveld hieronder!